Etik Gerekçelendirme Nedir? Günlük Hayattan Bilimsel Bir Bakış
Hayatımızda sürekli olarak seçimler yaparız. Hangi yolu seçeceğiz, hangi davranışı sergileyeceğiz, hangi karar daha doğru? Peki, bu kararları verirken, bir şeyin doğru ya da yanlış olduğuna nasıl karar veriyoruz? İşte bu soruya yanıt ararken karşımıza “etik gerekçelendirme” kavramı çıkar. Ama bu ne demek? Etik gerekçelendirme nedir? Bunu, herkesin anlayabileceği bir dilde açıklamaya çalışacağım.
Etik Gerekçelendirme: Kısaca Ne Demek?
Öncelikle, etik gerekçelendirme, bir davranışın ya da kararın doğru olduğunu savunmak için kullanılan sebepleri ifade eder. Yani, bir konuda doğru ya da yanlış olduğuna karar verirken, bu kararınızı neye dayanarak aldığınızı açıklamak, işte tam olarak etik gerekçelendirme anlamına gelir. Bir başka deyişle, bu bir tür “neden doğru?” sorusunun cevabıdır.
Mesela, diyelim ki bir arkadaşınıza bir iyilik yapıyorsunuz. Onu mutlu etmek istiyorsunuz. Ama “Neden yaptım?” diye kendinize sorduğunuzda, aslında bu davranışı gerekçelendirebilirsiniz. İyi bir arkadaş olmak, ona yardım etmek ya da dürüstlük gibi ilkeler, bu eyleminiz için etik gerekçeler olabilir. Yani, her davranışın bir etik temeli vardır ve etik gerekçelendirme, işte bu temeli bulmamızı sağlar.
Günlük Hayattan Etik Gerekçelendirme Örnekleri
Gelin şimdi bunu daha somut hale getirelim. Birkaç günlük hayattan örnekle, etik gerekçelendirme nedir, daha iyi anlamaya çalışalım:
1. Yolda İnsana Yardım Etmek:
Diyelim ki, yolda yürürken yaşlı bir kadının düşüp düştüğünü görüyorsunuz ve ona yardım ediyorsunuz. Yardım ederken “Neden yardım ediyorum?” sorusunu kendinize sorabilirsiniz. Burada cevabınız şöyle olabilir: “Çünkü insanlık görevim, başkalarına yardım etmek iyi bir şey.” Bu durumda etik gerekçelendirmeniz, başkalarına yardım etmenin ahlaki olarak doğru bir şey olduğunu düşündüğünüz için bu davranışı sergilediğinizdir.
2. Açık Hava Etkinliklerine Katılmak:
Dışarıda bir etkinlik var ve katılmayı düşünüyorum ama vakit yok. “Gitmeli miyim?” sorusunu kendime soruyorum. Sonra içimden şöyle bir düşünce geçiyor: “Arkadaşlarım burada, sosyal bağlarımı güçlendirmek istiyorum ve bu, kişisel gelişimim için önemli.” İşte burada, “sosyal bağları güçlendirme” ve “kişisel gelişim” gibi gerekçeler, etik açıdan bu kararı doğru kılan unsurlar.
Bu örneklerden de görebileceğiniz gibi, her durumda eylemlerimizin arkasında bir etik gerekçe bulunmaktadır. Bu gerekçeler bazen tamamen mantıklı olabilir, bazen de duygusal ya da toplumsal bir temele dayanabilir.
Etik Gerekçelendirme ve Felsefi Temeller
Şimdi de etik gerekçelendirmeyi biraz daha derinlemesine inceleyelim. Etik, genellikle doğru ve yanlış arasındaki farkı anlamamıza yardımcı olur. Felsefi anlamda etik gerekçelendirme, çoğu zaman farklı etik teorilerle ilişkilidir. Mesela:
Faydacılık (Utilitarianism): Faydacılık, bir eylemin doğruluğunu ya da yanlışlığını, o eylemin yaratacağı genel mutluluk ya da fayda ile ölçer. Bir şeyi gerekçelendirebilmek için, “Bu eylem, en fazla kişiye fayda sağlıyor mu?” diye sorarız. Mesela, bir etkinlikte birinin duygularını kırmamak için doğruyu söylememe kararı, faydacı bir yaklaşım olabilir.
Deontolojik Etik: Bu yaklaşımda ise, eylemlerin doğruluğu ya da yanlışlığı, sonuçlardan bağımsız olarak, yerine getirilmesi gereken ahlaki kurallara dayanır. Yani, bir şey doğru olduğu için yapılır, çünkü doğru olandır. Burada, etik gerekçelendirme, “Doğru olanı yapmam gerekiyor” şeklinde bir açıklama olabilir.
Erdem Etiği: Erdem etiği ise, bir eylemi gerekçelendirmede bireyin karakterini öne çıkarır. Yani, “Erdemli biri ne yapar?” sorusuna odaklanırız. Bu durumda, etik gerekçelendirme; “Ben iyi bir insan olmak için bunu yapmalıyım” gibi bir gerekçeyle ifade edilebilir.
Bu teoriler, etik gerekçelendirmemizi şekillendiren farklı perspektifler sunar. Kendi değerlerimize, toplumsal normlara ve kişisel hedeflerimize göre gerekçelendirmelerimiz değişebilir.
Etik Gerekçelendirme ve Günümüz Toplumunda Kullanımı
Günümüz dünyasında etik gerekçelendirme, özellikle sosyal ilişkilerde ve profesyonel ortamlarda çok önemli bir yere sahiptir. İyi bir lider, neden bir karar verdiğini ekip üyelerine etik gerekçelerle açıklayabilmelidir. Aynı şekilde, iş dünyasında bir şirket, çevreye duyarlı kararlar alırken ya da sosyal sorumluluk projeleri başlatırken, bu eylemlerini etik gerekçelendirmelidir.
Mesela, çevre dostu bir üretim sürecine geçmek isteyen bir şirket, bunu yaparken “Çünkü doğaya saygı gösteriyoruz ve gelecek nesiller için sürdürülebilir bir dünyayı savunuyoruz” gibi etik gerekçelerle kendini savunabilir.
Ve evet, bazen işler o kadar karmaşık hale gelir ki, etik gerekçelendirme bile yeterli olmayabilir. Fakat en azından bir konuda doğruyu ya da yanlışı anlamaya çalışırken, gerekçelerinizi açıkça ortaya koymak çok önemlidir.
Sonuç: Etik Gerekçelendirme, Her Gün Hayatımızda
Sonuç olarak, etik gerekçelendirme, aslında hayatımızda sürekli karşılaştığımız ve fark etmeden yaptığımız bir şeydir. Her davranışımızın, arkasında bir neden vardır. Bu nedenleri anlamak ve açıklamak, sadece akademik bir terim olmanın ötesinde, hayatımızı daha bilinçli yaşamak için de oldukça önemli bir adımdır.
Özetle, etik gerekçelendirme, kararlarımızı doğru bir şekilde açıklamamıza ve başkalarına nasıl davranmamız gerektiğini anlamamıza yardımcı olan bir araçtır. Ne kadar zorlayıcı olursa olsun, her eylemin arkasında bir gerekçe vardır. Ve bu gerekçeler, bizi daha iyi birer insan yapma yolunda attığımız adımlardır.